Kaplica Radzikowskich pod wezwaniem św. Józefa na cmentarzu Starym jest jedną z najstarszych kaplic cmentarnych w Polsce. Dokładna data budowy kaplicy nie jest znana. Wiadomo jednak, że powstała dzięki fundacji Ignacego Radzikowskiego, komisarza dóbr hrabstwa tarnowskiego w służbie Hieronima Sanguszki, jako kaplica grobowa dla jego rodziny. Prawdopodobnie Ignacy Radzikowski przystąpił do jej budowy po śmierci swojej żony Józefy z Burskich, która zmarła przedwcześnie podczas porodu, w roku 1805, w wieku 24 lat.
Obecny wygląd kaplicy nie odpowiada pierwotnej formie, bowiem obiekt zagrożony zawaleniem w wyniku rozległych zniszczeń został przeznaczony do rozbiórki pod koniec lat siedemdziesiątych XIX wieku. Około roku 1878/79 roku tarnowski budowniczy, przedsiębiorca budowlany i radny miejski Józef Szebesta[1] postanowił podnieść kaplicę z ruiny. Wyremontował nie tylko kaplicę. Uporządkował również cmentarz dzieląc go na 12 kwater. Poprowadził przez cmentarz nowe chodniki, a przy chodnikach umieścił ławki. Odrestaurował kilka zaniedbanych pomników. Brzegi rzeki Wątok przylegające do cmentarza zostały uregulowane i obsadzone wikliną. Ciekawostką jest, że nadbrzeże Wątoku (od strony cmentarza) obsadzono drzewami owocowymi. Było to, jak podają źródła „200 szt. drzew owocowych szlachetnych”[2]. Roboty prowadzone były z funduszu cmentarnego, ale również Szebesta zainwestował swoje pieniądze. Pojawiły się wobec niego zarzuty , że pod pozorem renowacji kaplicy chce przywłaszczyć znajdujące się pod nią krypty grobowe. To spowodowało zasypanie krypt gruzem i dokończono jedynie roboty naziemne. Prawdopodobnie wówczas kaplica zyskała neobarokowy wystrój elewacji. Przypuszczać należy również, że w tym czasie zrekonstruowano sklepienie oraz zwieńczenia okien.
Obecny wygląd kaplicy nie odpowiada pierwotnej formie, bowiem obiekt zagrożony zawaleniem w wyniku rozległych zniszczeń został przeznaczony do rozbiórki pod koniec lat siedemdziesiątych XIX wieku. Około roku 1878/79 roku tarnowski budowniczy, przedsiębiorca budowlany i radny miejski Józef Szebesta[1] postanowił podnieść kaplicę z ruiny. Wyremontował nie tylko kaplicę. Uporządkował również cmentarz dzieląc go na 12 kwater. Poprowadził przez cmentarz nowe chodniki, a przy chodnikach umieścił ławki. Odrestaurował kilka zaniedbanych pomników. Brzegi rzeki Wątok przylegające do cmentarza zostały uregulowane i obsadzone wikliną. Ciekawostką jest, że nadbrzeże Wątoku (od strony cmentarza) obsadzono drzewami owocowymi. Było to, jak podają źródła „200 szt. drzew owocowych szlachetnych”[2]. Roboty prowadzone były z funduszu cmentarnego, ale również Szebesta zainwestował swoje pieniądze. Pojawiły się wobec niego zarzuty , że pod pozorem renowacji kaplicy chce przywłaszczyć znajdujące się pod nią krypty grobowe. To spowodowało zasypanie krypt gruzem i dokończono jedynie roboty naziemne. Prawdopodobnie wówczas kaplica zyskała neobarokowy wystrój elewacji. Przypuszczać należy również, że w tym czasie zrekonstruowano sklepienie oraz zwieńczenia okien.
Obok Kaplicy Sanguszków znajdującej się w centralnej części cmentarza na Zabłociu Józef Szebesta wybudował grobowiec dla swojej rodziny. Zmarł w 1883 roku i tam został pochowany.
W 1882 roku odgruzowano zasypane krypty i przeznaczono je do sprzedaży. Pismo ekonomiczno – społeczne „Orzeł” dnia 1.06.1882 roku informowało: „…dziś odgrzebuje się te groby i będą na fundusz cmentarny bardzo dobrze spieniężone”. Przypuszczalnie wtedy sprzedano (podarowano?) kryptę pod kaplicą kapitule katedralnej. W 1885 roku pochowano w niej biskupa Alojzego Pukalskiego[3] i ks. Wawrzyńca Gwiazdonia[4].
W 1913 roku kaplicę poddano kolejnemu remontowi. Wówczas cmentarz objęty był opieką „rządowych konserwatorów” i Gmina miasta Tarnowa uchwaliła wykonanie tego remontu na swój koszt. Kierownictwo robót objął Szczęsny Zaremba. Naprawiono również część muru cmentarnego. Zgodnie ze zwyczajem w kopule kaplicy zamurowano dokument, na którym zapisano nazwiska wykonujących remont rzemieślników. W czasie tego remontu odnowiony został przez artystę malarza Michała Dziewańskiego obraz w ołtarzu kaplicy „Zaśnięcie św. Józefa”. W czasie renowacji odczytano podpis na obrazie „Pina: J.Coghen 1812”.
W 1931 roku Barbara Szeliga z Trojanowskich Greissowa usiłowała dowieść, że w krypcie pod kaplicą zostali pochowani jej pradziadkowie: Joachim Józef Szeliga Trojanowski i jego żona z Miłaszewskich, jako dobrodzieje cmentarza (Trojanowscy byli właścicielami majątku Krzyż). Aniela Piszowa zapisała: „Podobno własnym kosztem… mur wokół cmentarza wznieśli i w uznaniu zasług… w krypcie honorowej pod kaplicą św. Józefa pochowani zostali”[5]. Z jednej strony jest to wątpliwe, bo w kaplicy św. Józefa nie zachowała się tablica epitafijna odnosząca się do Trojanowskich, a z drugiej strony, na grobowcu rodzinnym Trojanowskich wybudowanym przez Joachima Szeligę Trojanowskiego, również nie ma tablic epitafijnych tego małżeństwa.
W latach 1932/1933 przystąpiono do kolejnego remontu kaplicy. Pracami kierował inż. Studnicki. Prace nadzorował ks. Stanisław Bulanda[6]. Wtedy znajdujący się w ołtarzu obraz przedstawiający zaśnięcie św. Józefa z 1812 roku autorstwa J Coghena, na polecenie ks. prałata Bulandy został zabrany z kaplicy w celu poddania go zabiegom konserwatorskim. „Tymczasowo” na ołtarzu ks. Bulanda umieścił krzyż, który wcześniej znajdował się w Seminarium Duchownym. Obraz nigdy nie wrócił do kaplicy. Rodzi się pytanie co się z nim stało?
Wiosną 1933 roku przystąpiono do dalszych prac. Najważniejsze było osuszanie murów kaplicy. Przy pracach polegających na podkładaniu izolacji pod mury, natrafiono na pierwszą kryptę zewnętrzną, znajdującą się po lewej stronie od wejścia, ale nie pod posadzką, tylko w głąb około 1m na zewnątrz kaplicy. W krypcie znajdowały się dwie duże trumny i jedna mała (dziecinna). Przypuszczalnie to trumny ze szczątkami Ignacego Radzikowskiego, jego żony Józefy Radzikowskiej i trumna ze szczątkami dziecka. Wtedy też odkryto na wewnętrznej ścianie kaplicy, z prawej strony od wejścia tablicę: „Albina z Świrskich i Ignacy Cieszkowscy kładą ten kamień dla córki swojej, 14 sierpnia 1813 r., w 19 miesiącu życia swego, w Tarnowie z tego świata zeszłej”. Aniela Piszowa uważała, że najprawdopodobniej ta mała trumienka w pierwszej krypcie, to szczątki tego dziecka, być może spokrewnionego z Radzikowskimi. Można dyskutować z taką opinią. Wiemy, że Józefa Radzikowska zmarła w czasie porodu, więc istnieje prawdopodobieństwo, że w trumience znajdują się szczątki jej dziecka. Wówczas w krypcie wykonano nowe sklepienie i kryptę zamurowano.
Mniej więcej pośrodku kaplicy odkryto drugą kryptę, w której znajdowały się dwie trumny ze szczątkami bp. Pukalskiego i ks. Gwiazdonia.
W 1943 roku do tej krypty przeniesiono zwłoki ks. Edwarda Komara[7], który pierwotnie pochowany był w grobowcu XX Filipinów w kwaterze I.
W 1949 roku w krypcie pochowano ks. Stanisława Bulandę.
W 1965 roku przeprowadzono kolejne prace remontowe, podczas których zmieniono pokrycie dachowe, odnowiono tynki na elewacji oraz otynkowano wnętrze kaplicy. W następnych latach wnętrze kaplicy było wielokrotnie przemalowywane. W roku 1991 wykonano prace przy odwodnieniu terenu i osuszaniu murów kaplicy. Prace konserwatorskie przy ołtarzu usytuowanym w ścianie wschodniej kaplicy wykonano w 2009 roku. W 2013 roku podczas badań stratygraficznych, prowadzonych przez Tomasza Głowacza – tarnowskiego konserwatora sztuki, na ścianach wnętrza kaplicy odkryto fragmenty pierwotnych malowideł.
W 2015 roku konserwatorzy zabytków z firmy AUKSO z Krakowa rozpoczęli gruntowny remont kaplicy. Wykonano izolację fundamentów, remont elewacji i dachu. W trakcie remontu posadzki natrafiono na wejście do krypty znajdującej się pod kaplicą. Po otwarciu stwierdzono, że w piwnicy znajdują się cztery trumny; dwie metalowe i dwie drewniane. Są to trumny księży: J. Pukalskiego, W. Gwiazdonia, E. Komara i S. Bulandy. Piwnica jest w dobrym stanie technicznym. Po wykonaniu pomiarów i dokumentacji fotograficznej wejście do krypty zostało zamurowane cegłami. W 2016 roku remontem objęto wnętrze kaplicy. W trakcie robót, pod kilkudziesięcioletnim tynkiem, odkryto kolejne polichromie iluzoryczne. Na podstawie analizy odkrywek konserwatorskich wykonanych w roku 2013 na ścianach wewnętrznych kaplicy oraz rentgenowskiej analizy fluorescencyjnej XRF pobranych próbek polichromii stwierdzono, iż zachowane ślady pierwotnej malatury przedstawiają ciosy kamienne oraz kapitele pod spływami sklepiennymi. Malowidła te zostały zrekonstruowane i wyeksponowane na ścianach i suficie kaplicy.
Poddano także konserwacji trójkątny nagrobek z marmuru dębnickiego, poświęcony śp. Józefie Radzikowskiej oraz tablicę epitafijną ufundowaną przez Albinę i Ignacego Cieszkowskich dla swojej córki.
W kaplicy wykonano nową granitową posadzkę oraz nowe, witrażowe przeszklenie.
Pod kaplicą znajdują się krypty grobowe, w których pochowani zostali:
Krypta na środku:
- Alojzy Józef Pukalski – Biskup tarnowski (1798 – 1885),
- Wawrzyniec Gwiazdoń – wikariusz kapitulny, profesor w Seminarium Duchownym w Tarnowie (1822 – 1885),
- Edward Komar – biskup pomocniczy i rektor Seminarium Duchownego w Tarnowie (1872 – 1943).
- Stanisław Bulanda – wikariusz generalny, dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie (1887 – 1949),
Krypta zewnętrzna:
- Józefa Radzikowska zmarła w 1805 roku – wewnątrz kaplicy, przy wejściu, w południowo – zachodnim narożniku charakterystyczny pomnik w postaci ostrosłupa, napis: „ Józefa z Burskich Radzikowska, Zeszła w zaczętym 24 roku wieku swego,…”
- Ignacy Radzikowski zmarł w 1813 roku.
- córka Albiny i Ignacego Cieszkowskich zmarła w 1813 roku lub dziecko Radzikowskich (?)
Ignacy Benedykt Cieszkowski z Cieszkowa herbu Dołęga, urodził się w 1778 roku jako syn Floriana Cieszkowskiego i Katarzyny Bobrownickiej z Bobrownik herbu Doliwa. Od 1809 roku był sędzią pokoju. Był też radcą wojewódzkim, kilka razy posłem na sejm, prezesem dyrekcji Tow. Kredytowego w Siedlcach i zastępcą prezesa dyrekcji głównej w Warszawie. Ok. 1810 roku ożenił się z Albiną Świrską urodzoną w 1790 roku i dzięki temu małżeństwu przejął posiadłość Staw. Zmarł 14 lutego 1854 roku w wieku 76 lat w dobrach dziedzicznych swojego brata Pawła Cieszkowskiego w Suchej w powiecie siedleckim, gdzie czasowo przebywał. Cieszkowscy prawdopodobnie mieli sześcioro dzieci. Najstarsza Maria Józefina Teresa urodziła się ok. 1810 roku w Seroczynie, posiadłości rodzinnej Cieszkowskich. Czy to Jej poświęcona jest tablica epitafijna w kaplicy i czy mała trumienka w krypcie Radzikowskich to Jej szczątki? W jakim celu Ignacy Cieszkowski przybył do Tarnowa i jak długo tu przebywał? Te pytania pozostają jeszcze bez odpowiedzi.
Na zewnętrznych ścianach kaplicy znajdują się tablice epitafijne, co sugeruje, że w podziemiach kaplicy mogą znajdować się krypty z kolejnymi pochówkami. Przypuszczać można, że w czasie prac „naprawczych” w 1882 roku odgruzowano tylko część podziemia i nigdy nie dokopano się do pozostałych krypt, albo tych krypt w ogóle nie ma, a tablice na ścianie kaplicy mają charakter pamiątkowy. Pewne jest, że charakterystyczną formą upamiętniania zmarłych były w tym okresie tablice umieszczane na murze cmentarnym. Może tablice na murze kaplicy też stanowiły jedynie formę upamiętnienia ?
Zewnętrzna ściana od strony północnej:
1. D.O.M. Adolph Müller 6.Jahre alt starb am 4.December 1828. (D.O.M Domus Omnium Mortuorum: dom wszystkich zmarłych, Adolf Müller, 6 lat, zmarł 4 grudnia 1828) Syn urzędnika starostwa w Tarnowie, komisarza Karola Müllera i Franciszki z Lőfflerów.
2. Anna z Bentkowskich Pryzińska zmarła 1822 r.(tablica nieczytelna, odrestaurowana zachowawczo).
Zewnętrzna ściana od strony południowej:
1. Hier ruhen zwey Schwestern durch Liebe vereint Johanna und Anna Richter 8. und 9. Jahre alt gestorb: am 26 und 28 Decemb. 1832. (Tutaj dwie siostry odpoczywają zjednoczone miłością Joanna i Anna Richter, w 8 i 9 roku życia zmarły 26 i 28 grudnia 1832.)
Franciszek Richter był urzędnikiem cyrkułu tarnowskiego, strażnikiem dróg, z pochodzenia Austriak, żonaty z Franciszką Kirchberger. Ich córka Joanna zmarła 26 grudnia 1832 r. w wieku 7 lat, a Anna dwa dni później 28 grudnia 1832 w wieku 9 lat. Nie wiadomo nic o przyczynie śmierci, ani o dalszych losach rodziny Richterów.
Zewnętrzna ściana od strony zachodniej (frontowa):
- po lewej stronie od wejścia:
1. Ś.p. Ks. Dr Stanisław Bulanda/*20.III.1887 + 5.IV.1949/ Rządca Diecezji Tarnowskiej w latach wojennych 1943 – 1946/ Wikariusz Generalny i Oficjał/ Prałat papieski i Kanonik Kap. Kat./ znawca i miłośnik sztuki kościelnej/ ojciec najbiedniejszych/ tu oczekuje zmartwychwstania/ R.I.P.
2. D.O.M. X. Józef Alojzy Bp. Pukalski *1798+1885. Biskup tarnowski 1852-1885, dobrotliwy ojciec dla wszystkich i szczególniejszy mecenas uczącej się młodzieży, w podziemiach tej kaplicy oczekuje zmartwychwstania. R.I.P.
- po prawej stronie od wejścia:
1. D.O.M. X. dr Wawrzyniec Gwiazdoń *1822 + 1885, Professor Teologii w Seminaryum Diecez. Prepozyt Kapituły Katedr. w r. 1885 Administrator Dyecezyi, spoczywa tu obok swego Biskupa. R.I.P.
2. śp. Ks. Dr Edward Komar *18.I.1872 + 29.IX.1943 / Biskup Sufragan/ Administrator Apostolski Diecezji Tarnowskiej/ Rektor Seminarium Duchownego/ Prepozyt Kapituły Katedralnej/ R.I.P.
Do czasu wybudowania kaplicy Sanguszków czyli 1870 roku, obiekt pozostawał główną budowlą cmentarza. Do dzisiaj Kaplica świętego Józefa dominuje w zabudowie północno-wschodniej części cmentarza i wykorzystywana jest jako kaplica cmentarno - mszalna.
Mirosława Gasiciel
Bibliografia:
1. Materiały znajdujące się w archiwum Miejskiego Zarządu Cmentarzy w Tarnowie.
2. A. Piszowa, Cmentarz tarnowski (rękopis), Tarnów 1926.
Dwutygodnik ekonomiczno – społeczny Unia 1885 nr 1
Dwutygodnik ekonomiczno – społeczny Unia 1885 nr 24
Orzeł pismo ekonomiczno - społeczne 1882 nr 1
Orzeł pismo ekonomiczno - społeczne 1882 nr 4
Orzeł pismo ekonomiczno - społeczne 1882 nr 7
A. Sypek, Cmentarz Stary w Tarnowie – Przewodnik, Tarnów 1999.
S. Potępa, A. Sypek, M. Trusz Cmentarz Stary w Tarnowie – Przewodnik, Tarnów 1991.
Zdjęcia: Paweł Topolski
Przypisy:
[1]. Józef Szebesta / 1820 – 1883/ , przedsiębiorca, radny. Do Tarnowa przybył po 1840 roku. Prowadził w Tarnowie przedsiębiorstwo budowlane, fabrykę kafli i cegielnię. Wykonywał prace budowlane na zlecenie władz miasta.
[2]. Orzeł – pismo ekonomiczno – społeczne nr 1 /1882
[3]. Pukalski Józef Alojzy / 15 marca 1798 - 6 stycznia 1885/ – biskup tarnowski.
[4]. Gwiazdoń Wawrzyniec / 13 maja 1822 – 23 października 1885/ , ksiądz Prepozyt Kapituły katedralnej w Tarnowie.
[5]. A. Piszowa, Cmentarz tarnowski – rękopis, s. 107, w zbiorach Biblioteki Miejskiej w Tarnowie, lub W Miejskim Zarządzie Cmentarzy w Tarnowie
[6]. Bulanda Stanisław / 20 marca 1887 – 5 kwietnia 1949/ , ksiądz prawnik, muzealnik.
[7]. Komar Edward / 1872 – 29 września 1943 / pierwszy biskup pomocniczy Diecezji tarnowskiej, administrator diecezji tarnowskiej podczas II wojny światowej.
