poniedziałek, 1 lipca 2019

Ksiądz Franciszek Leśniak poeta, malarz, nauczyciel

Ksiądz Franciszek Jan Borgiasz Leśniak tylko nielicznym kojarzy się z piosenką zawierającą sentymentalną refleksję nad galopadą życia i ludzkiej egzystencji „Upływa szybko życie”. Niewielu wie, że Kapłan związany był przez znaczną część swojego życia z Tarnowem i tu w Tarnowie na Starym Cmentarzu spoczywa.  Osiągnięcia jakich dokonał dla naszego miasta i diecezji w tamtym czasie nie mogą być mierzone przez pryzmat tylko tej pieśni chociaż weszła ona na stałe do naszego repertuaru narodowego i  pozostaje reprezentacyjną dla pokolenia i epoki. Stąd moje refleksje na temat Księdza Franciszka Leśniaka.
Urodził się w Zawoi 9 października 1846 roku  w rodzinie organisty i nauczyciela szkoły ludowej w Wadowicach. Jego rodzicami byli Jan Kazimierz i Marianna z domu Gawłowicz. Do gimnazjum uczęszczał w Tarnowie, gdzie w 1867 roku zdał maturę. Musiał być dobrym uczniem skoro maturę zdał z wynikiem celującym.  Równocześnie kształcił się w zakresie muzyki i malarstwa. Malarstwa uczył się u Zygmunta Grynera znanego wówczas tarnowskiego malarza i równocześnie nauczyciela rysunków.  W latach 1867-1870 odbył studia teologiczne w Instytucie Teologicznym w Tarnowie. Święcenia kapłańskie przyjął z rąk biskupa Józefa Alojzego Pukalskiego 12 sierpnia 1870 roku. Początkowo pracował jako wikariusz w Niepołomicach. W latach 1871-1873 pracował w Starym Sączu, gdzie był katechetą i dyrektorem Żeńskiej Szkoły przy Klasztorze Klarysek. Równocześnie uczył fizyki i pedagogiki. Prowadził też duszpasterstwo w kościele sióstr klarysek.  W Nowym Sączu młody kapłan napisał słowa pieśni: „Upływa szybko życie” dodając, że powstała ona na „zakończenie roku szkolnego”. Od 23 września 1873 roku do 19 marca 1878 pełnił funkcję katechety w szkole prowadzonej przez benedyktynki  w Staniątkach, gdzie uczył obok  religii również fizyki, historii średniowiecznej i nowożytnej, a w klasach wyższych geometrii, pedagogiki i śpiewu.  W roku 1875 opracował na prośbę władz kościelnych program nauczania religii w związku ze zmniejszeniem godzin katechizacji w galicyjskich szkołach. Opracowany przez księdza  Franciszka Leśniaka „Plan nauki religii dla szkół ludowych, pospolitych i wydziałowych wraz z rozkładem przedmiotu na poszczególne oddziały i grupy” nie został jednak przyjęty przez Radę Szkolną Krajową. W latach 1878-1887 ksiądz  Franciszek Leśniak był  proboszczem w Zbylitowskiej Górze[1]. Na wniosek Biskupa Łobosa cesarz Franciszek Józef I mianował go 3 stycznia 1887 roku na stanowisko Kanonika Gremialnego Kapituły Katedry Tarnowskiej.  Stanowisko objął 25 stycznia 1887 roku. Od 1887 roku był kanonikiem, dziekanem dekanatu miejskiego, penitencjarzem i teologiem w tarnowskiej kapitule katedralnej. Pełnił też funkcję profesora sztuki kościelnej (1889-1915) w Tarnowskim Wyższym Seminarium Duchownym. Był inicjatorem renowacji i przebudowy tarnowskiej katedry.  Od 1905 roku ksiądz Leśniak był  kustoszem Muzeum Diecezjalnego. Poprzednio stanowisko to piastował ks. Józef  Bąba[2]. W roku 1907 został szambelanem papieskim, a w 1909 prałatem scholastykiem kapituły tarnowskiej. W latach 1888-1915 ks. Franciszek Leśniak był proboszczem parafii katedralnej w Tarnowie. Należy również podkreślić, że w latach 1886-1909 był członkiem Powiatowej Rady w Tarnowie. Sprawował też od 1889 roku funkcję w Okręgowej Radzie Szkolnej. Był od 1910 roku wiceprezesem Zarządu Powiatowego Kółek Rolniczych i przewodniczącym Tarnowskiej Kasy Oszczędności jak też dyrektorem Konferencji świętego Wincentego a Paulo. W 1908 roku został komisarzem biskupim do spraw konserwacji zabytków sztuki w diecezji. W roku 1911 przyznano Ks. Leśniakowi tytuł honorowego obywatela miasta Tarnowa.
Ks. Leśniak też malował. W wydanej w 2019 roku książce Roberta Szpondera „Kościół Trójcy Przenajświętszej na Terlikówce” autor na stronie 13 zamieścił najstarszy widok kościoła na Terlikówce autorstwa Franciszka Leśniaka z II połowy XIX wieku. Jest to przedruk z książki Stanisława Potępy z roku 2007 „Tarnów w dawnych rysunkach i obrazach”.
Doktor Janina Dzik, pisze, w publikacji „Historyczny wystrój i wyposażenie kościoła parafialnego pw. Ducha Świętego w Żabnie”, że  26 lipca 1892 roku w dzień świętej Anny w Kościele w Żabnie poświęcony został wizerunek tej świętej. „Namalował go ex voto kanonik i proboszcz parafii Narodzenia NMP (katedralnej ), tarnowski ks. Franciszek Leśniak”. Dalej dodaje: „Kompozycja stylizowana na obraz manierystyczny, przedstawia św. Annę nauczającą Marię (w sensie uosobienia Magisterium Kościoła) ( il. 12 ), na złotym tle. W lewym dolnym rogu widoczna jest sygnatura na otwartej księdze… Leśniak kanonik kat. tarn. Malował dla kościoła w Żabnie 1892”.
Autorka podnosi też w swoim tekście zasługi księdza Franciszka Leśniaka w dziedzinie malarstwa, muzyki -  szeroko pojmowanej sztuki. Ksiądz  Franciszek Leśniak w publikacji wydanej we Lwowie w 1909 roku  „O malarstwie religijnem”[3] podkreślał znaczenie i zadania   sztuki religijnej.  Pisał: „Gdy architektura wywołuje pewien uroczysty nastrój, gdy pieśń porywa i podnosi dusze, gdy rzeźba przedstawia w ucieleśnionych kształtach święte postaci, malarstwo całym bogactwem wyrażenia i potęgą swych kreacji przemawia najwyraźniej do oczu i pojęć i uczucia, przybliża świat duchowy, opowiada Ewangelię, buduje królestwo Boże na ziemi i przyczynia się, jak żaden inny dział sztuki, do rozbudzenia uczuć wiary i pobożności”.  I co istotne     jak stwierdza doktor Janina Dzik,  ksiądz Leśniak uważał, „ że sztuka jest w swym rodzaju potęgą, a dzieła jej wyrazem siły twórczej i dążności umysłowych i dorobkiem ludzkości, że artyzm jest, a przynajmniej być powinien, służbą idei”[4] . Wskazywał też na znaczenie dydaktyczne sztuki.  
Napisał ks. Leśniak  wiele artykułów z zakresu sztuki, estetyki,  historii, głoszenia kazań i katechetyki. W Encyklopedii Nowodworskiego znajduje się obszerny artykuł ks. Leśniaka „Tarnowska Diecezja” / XXVIII s. 197 – 226/.  Był także współautorem monografii „Dzieje miasta Tarnowa”, wydanej w 1911 roku[5].  
Ks. Bolesław Kumor w książce „Diecezja Tarnowska dzieje ustroju i organizacji 1786 – 1985”  przybliża na kilku stronach w postaci krótkich informacji   postać tego zasłużonego dla Tarnowa księdza, poety, malarza  i działacza zarazem.  Autor podkreśla, że ksiądz Leśniak podjął pierwszą próbę napisania Katalogu biskupów tarnowskich na łamach Encyklopedii ks. Nowodworskiego. Jego katalog objął biskupów tarnowskich do biskupa Łobosa[6]. Dowiadujemy się też, że ksiądz Leśniak wchodził w skład Kolegium wyborczego, które po śmieci biskupa Łobosa wybrało wikariuszem kapitulnym ks. Stanisława Walczyńskiego. Ksiądz  Leśniak  był wtedy wikariuszem kapitulnym.  Po 1888 roku ksiądz  Józef Bąba podjął jako pierwszy na ziemiach polskich wykłady z zakresu sztuki kościelnej,  a ksiądz Franciszek Leśniak od 1894 poszerzył  je o estetykę[7].  
W Tarnowie w 1910 roku opublikował ks. Franciszek Leśniak  tekst i nuty swojego śpiewu „Na koniec roku szkolnego” w drugiej edycji „Echa polskiego, czyli Największego zbioru pieśni polskich, obyczajowych i okolicznościowych pieśni patriotycznych, narodowych i historycznych”, wydanego nakładem Zygmunta Jelenia w opracowaniu muzycznym Stefana Surzyńskiego.
Do dziś trwają spory, czy ksiądz  Franciszek  Leśniak był tylko autorem słów, czy także muzyki. W większości publikacji przypisuje się mu jedno i drugie, ale jednak w kilku występuje nazwisko znanego poznańskiego kompozytora i muzyka - Stefana Surzyńskiego, jako autora muzyki.
Na przestrzeni ponad  stu lat powstało wiele wersji tej pieśni. Zmieniają się słowa, różni autorzy coś od siebie dokładają, coś ujmują, ale to dobrze, bo to oznacza, że pieśń żyje. Do dziś krąży ona w rozmaitych wersjach po Polsce i świecie. Wręcz uwielbiają ją nasi rodacy mieszkający poza granicami ojczyzny, nucąc:
I nasze młode lata
Upłyną szybko w dal,
A w sercu pozostanie
Tęsknota, smutek, żal.
Nie tylko zresztą w piosence, ale także we współczesnym, rzeczywistym świecie czas upływa w zawrotnym tempie, wszystko wokół nas się zmienia z dnia na dzień, a chwile, które przeżywaliśmy i przeżywamy obecnie nigdy się już nie powtórzą.
„Upływa szybko życie, jak potok płynie czas” to pieśń napisana dla młodzieży opuszczającej mury szkolne na okres wakacji i na zawsze. Miała ona zrazu zasięg lokalny. Była „przebojem” śpiewanym w Galicji przy „byle okazji towarzyskiej” już kilka lat przed wybuchem pierwszej wojny światowej. Śpiewając ją pamiętajmy o tym, bo jest ona przecież taka nasza galicyjska i po trosze tarnowska.
Nie znam  odpowiedzi na pytanie gdzie  została napisana przez Księdza Franciszka Leśniaka piosenka „Upływa szybko życie”. Niektóre źródła podają, że   w 1877 roku w Starym Sączu. Taką informację można znaleźć chociażby  w  Śpiewniku polskim Marii Warcholc[8].  W tym jednak  roku Ksiądz Leśniak pracował w Staniątkach. /W Starym Sączu do 1873 roku/.  Może zatem  piosenka „Upływa szybko życie” została napisana w Staniątkach? Nie wiem -  nie dotarłem do żadnych wiarygodnych źródeł.  Pewne jest miejsce jej pierwszej publikacji – Tarnów 1910.
Wymienię na zakończenie  ważniejsze publikacje Księdza Franciszka Leśniaka:
1. Moralna myśl, nauka obyczajowości chrześcijańskiej dla młodzieży, Tarnów 1890.
2. Realizm w sztuce, Warszawa 1899.
3. O malarstwie religijnym, Lwów 1909.
4. Artystyczne i historyczne zabytki miasta Tarnowa, Tarnów 1911.
Inne publikacje księdza Leśniaka zawarte są w tekście[9].
Ksiądz Franciszek Leśniak   zapomniany dzisiaj ksiądz, poeta malarz i nauczyciel zmarł w Tarnowie 30 stycznia  1915 roku i został pochowany w Grobowcu kapitulnym na Starym Cmentarzu w Tarnowie obecnie kwatera XVII nr 1/80[10], a nie jak podają  niektórzy badacze w Kaplicy Świętego Józefa[11]. W Bazylice Katedralnej w Tarnowie znajduje się poświęcone księdzu Franciszkowi Leśniakowi  epitafium. Należy mu się też  nasza pamięć i szacunek.
Autor tekstu serdecznie dziękuje Pani Mirosławie Gasiciel z Miejskiego Zarządu Cmentarzy w Tarnowie i księżom Krzysztofowi Kamieńskiemu i Jackowi Słowikowi z Archiwum Diecezjalnego   w Tarnowie za cenne wiarygodne  informacje dotyczące księdza Franciszka Leśniaka.

dr hab. Tadeusz Mędzelowski prof. WSB – NLU w Tarnowie

Przypisy:
1. Ks. Adam Nowak w Słowniku Biograficznym Kapłanów Diecezji Tarnowskiej 1786 – 1985, Tom I  Biskupi i Kanonicy, Tarnów 1999,  na stronie 117 wymienia  datę instytuowania na probostwo w Zbylitowskiej Górze księdza F. Leśniaka  19 marca 1878 roku. Ksiądz  Bolesław Kumor  w książce Diecezja tarnowska dzieje ustroju i organizacji 1786 – 1985  podaje jako  datę instytuowania  19 sierpnia 1878 roku. Z  akt personalnych, księdza Franciszka Leśniaka, które znajdują się Archiwum Diecezjalnym w Tarnowie wynika, że w maju 1878 roku był już proboszczem w Zbylitowskiej Górze. Instytuowany więc  został  na to stanowisko 19 marca 1878 roku. / Akta personalne księdza Franciszka Leśniaka PL I/ 16 – Archiwum Diecezji Tarnowskiej/..
2. Ks. Adam Nowak w Słowniku …. ibidem, s. 118.  stwierdza, że bp. Leon Wałęga mianował Ks. Leśniaka po księdzu J.  Bąbie , kustoszem muzeum diecezjalnego, a ks. B. Kumor w: książce „ Diecezja tarnowska…, ibidem, s. 533 – 534 pisze: „Przez dłuższy czas dyrektorem i kustoszem muzeum był sam jego twórca ks. Józef Bąba, dopiero w 1905 roku otrzymał on pomocnika w roli kustosza, dobrego znawcę i estetę ks. Franciszka Leśniaka. On też przejął wykłady po ks. J. Bąbie w Seminarium Duchownym z zakresu historii sztuki. To dzięki niemu i księdzu Bąbie Muzeum Diecezjalne stało się posiadaczem jednej z najbogatszych w Polsce kolekcji średniowiecznej sztuki kościelnej. Nie bez znaczenia był fakt, że ks. Leśniak został w 1908 roku komisarzem biskupim do spraw sztuki kościelnej w diecezji tarnowskiej. To ks. Leśniak w 1911 roku w trzeciej części „Dziejów miasta Tarnowa” w dużym opracowaniu p. t. „Artystyczne i historyczne zabytki miasta Tarnowa” dał obszerniejsze opracowanie na temat Muzeum Diecezjalnego, oraz katalog najważniejszych eksponatów w działach: a) obrazy, b) sztuka stosowana, c) rzeźba, d) zbiory, e) tkaniny i hafty”.  W swojej publikacji ks. Kumor powołuje się na B. Łopuszański: Leśniak Franciszek. Polski Słownik  Biograficzny,  T. 17 (1972 ), s. 169 – 170.
3. F. Leśniak, O malarstwie religijnem, Lwów 1909, s. 5.
4. Por. J. Dzik, Historyczny wystrój i wyposażenie kościoła parafialnego pw. Ducha Świętego w Żabnie w: Ochrona Zabytków 2012 nr 3/ 4, s. 157.
5.  J. Lenek, Fr. Herzig, Fr.  Leśniak, Dzieje miasta Tarnowa, Tarnów 1911.
6. B. Kumor,  Diecezja Tarnowska…, jw., s.  243.
7. Ibidem, s. 503.
8. Por.  M. Warcholc, Śpiewnik  polski, Warszawa  1991, s. 93 – 94. W śpiewniku patriotycznym Polski My Naród Polski Lud… wydanym w Lublinie w 2014 roku można przeczytać na stronie 85: „W pierwszej autorskiej wersji początek tej znanej pieśni brzmiał: „Upływa śpiesznie życie…” Jej tekst i melodia były dziełem księdza Franciszka Leśniaka (1846–1915), profesora teologii i prałata kapituły tarnowskiej, napisanym na zakończenie roku szkolnego 1876/1877 w czasach, gdy duchowny ów był jeszcze katechetą w starosądeckim gimnazjum franciszkańskim”. W innych publikacjach spotkałem się również z kategorycznymi nieprawdziwymi informacjami, że ksiądz Franciszek Leśniak w latach 1876 i 1877 pracował w Starym Sączu. Takie bezmyślne powielanie niesprawdzonych informacji powoduje dalszą ich eskalację. Nie stoi za tym rzetelność naukowa i wydawnicza. 
9. Częściowy wykaz publikacji księdza Leśniaka znajduje się w Jego  Aktach personalnych w Archiwum Diecezjalnym w Tarnowie P l / I /16.
10. Alfabetyczny spis zmarłych w układzie chronologicznym za 1915 rok. Spis ten znajduje się w Miejskim Zarządzie Cmentarzy w Tarnowie ul Bernardyńska 24. Ksiądz  Franciszek Leśniak występuje w nim pod numerem 7.  Czytamy. Wiek 69 lat, data śmieci 30 I, miejsce grobu 11, rząd I, numer 96. Dzisiaj numeracja ta odpowiada kwaterze XVII nr 1/80 czyli  Grobowiec Kapitulny.  Na Grobowiec kapitulny jako  miejsce pochówku Księdza Leśniaka wskazuje też ksiądz  Adam Nowak w Słowniku  Biograficznym  Kapłanów Diecezji Tarnowskiej 1786 – 1985, Tom I Biskupi i Kanonicy, Tarnów 1999, s. 117.
11. Ksiądz  Bolesław  Kumor w książce  Diecezja tarnowska dzieje ustroju i organizacji 1786 – 1985, podaje miejsce pochowania księdza Franciszka Leśniaka, Stary Cmentarz w Tarnowie Kaplica Świętego Józefa. Jak dowiodłem w tekście jest to myląca informacja bowiem Ksiądz Franciszek Leśniak spoczywa na Starym Cmentarzu w Tarnowie ale w Grobowcu Kapitulnym w kwaterze XVII.