Pismo nosi datę 18 grudnia 1991 roku i skierowane jest do Państwowego Archiwum w Tarnowie. Zostało podpisane w imieniu Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie przez przewodniczącego Jana Preissa, wiceprzewodniczącego Janusza Kieckę i sekretarza Ryszarda Hycnara.
Jest to pismo przewodnie mówiące o przesłaniu dokumentacji dotyczącej działalności Społecznego Komitetu opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie od 1982 roku do 1991 roku. W ślad za pismem przewodnim przesłano też dokumentację na którą składały się: Sprawozdanie z działalności, Protokół z zebrania sprawozdawczego z dnia 11 grudnia 1991 roku, Uchwała Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem związana z zaprzestaniem działalności, Odpis notatki służbowej Urzędu Miasta Tarnowa spisanej w dniu 6 grudnia 1989 roku dotyczącej programu przyjętego do realizacji przez Urząd Miasta, listy obecności oraz notatka sporządzona przez Jana Preissa dotycząca spotkania z dnia 6 grudnia 1989 roku. Razem 14 stron[1].
Na tych czternastu stronach zawarty jest opis działalności pierwszego w Tarnowie działającego dziewięć lat Społecznego Komitetu, którego założyciele i członkowie zajęli się odnową zabytkowych grobowców i poprawą stanu infrastruktury zabytkowego Cmentarza w Tarnowie na Zabłociu.
Listy obecności niestety nie zachowały się w zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie Oddział w Tarnowie. Mam nadzieję na ich odnalezienie[2].
Sprawozdanie z prac Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie liczy cztery strony maszynopisu i zostało podpisane przez przewodniczącego Jana Preissa,wiceprzewodniczącego Janusza Kieckę i sekretarza Ryszarda Hycnara.
Sprawozdanie dokonuje oceny prac jakie wykonał Społeczny Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie w okresie dziewięciu lat.
Wynika z niego, że Społeczny Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie powołany został 9 grudnia 1982 roku z inicjatywy Przewodniczącego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w Tarnowie Jerzego Dymitrowskiego oraz osób którym losy Starego Cmentarza w Tarnowie nie były obojętne. Jerzy Dymitrowski zakreślił ogólne założenia działalności Komitetu po konsultacjach z osobami działającymi w Komitecie Opieki nad Cmentarzem Stare Powązki w Warszawie. /Sprawozdanie nie wymienia tych osób/.
Jak wynika ze sprawozdania powołano pierwszy skład Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie. W jego skład wchodzili: Witold Gryl, Ryszard Hycnar, Tadeusz Wenda, ks. Władysław Szczebak, Jerzy Dymitrowski, Jan Preiss, Jerzy Pertkiewicz, Otto Schir, Ryszard Lis, Maria Żychowska, Zbigniew Kieras, Bogdana Drwal, Stanisław Potępa, Jadwiga Sanowska, Bronisław Wiatr i Józef Trędowicz.
Przewodniczącym Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem został wybrany Jan Preiss, wiceprzewodniczącym Witold Gryl, sekretarzem Ryszard Hycnar, a skarbnikiem Tadeusz Wenda. Utworzono też trzy zespoły problemowe: Zespół do spraw historycznych, Zespół do spraw techniczno – konserwatorskich i Zespół do spraw informacji.
W związku z tym, że niektórzy członkowie wymienieni w sprawozdaniu[3] nie uczestniczyli w pracach Komitetu powołano w okresie sprawozdawczym w skład Komitetu Janusza Kieckę, Wiesława Kozioła, Antoniego Sypka, Małgorzatę Haraszkiewicz i Marka Trusza[4].
Zanim przejdę do omówienia sprawozdania podam skład Komitetu i Zespołów problemowych na grudzień 1991 roku czyli koniec jego pracy: Przewodniczący Jan Preiss, Wiceprzewodniczący Janusz Kiecka, Sekretarz Ryszard Hycnar, Członkowie: Jerzy Dymitrowski, Jerzy Pertkiewicz, Otto Schir, Ryszard Lis, Maria Żychowska, Zbigniew Kieras, Bogdana Drwal, Stanisław Potępa, Bolesław Polak, Antoni Sypek, Marek Trusz, Małgorzata Haraszkiewicz i Wiesław Kozioł.
Zespołowi do spraw historycznych przewodził Stanisław Potępa, a jego zastępcą był Antoni Sypek. Członkami byli: Maria Żychowska i Marek Trusz.
Zespołowi do spraw techniczno – konserwatorskich przewodził Otto Schir. Wiceprzewodniczącą była Bogdana Drwal, a członkiem Bolesław Polak[5].
Ze sprawozdania wynika, że Społeczny Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie pracował w oparciu o zatwierdzony na pierwszym zebraniu organizacyjnym regulamin[6].
Mało precyzyjne jest sprawozdanie w tym miejscu. Mówi ono, że w okresie sprawozdawczym czyli dziewięciu lat odbyło się szereg zebrań i starano się „wskazać najpilniejsze zadania dotyczące Starego Cmentarza”[7].
Zadaniem Komitetu było pobudzenie społecznej inicjatywy w kierunku ochrony zabytkowych grobowców na Starym Cmentarzu w Tarnowie, popularyzacja w prasie działalności w tym zakresie połączona z informacją o pracach Społecznego Komitetu, zainteresowanie i włączenie młodzieży w działalność na rzecz ochrony Zabytków na Starym Cmentarzu jak też uświadomienie władzom wojewódzkim i miejskim jak ważnym i godnym zainteresowania jest Stary Cmentarz w Tarnowie. W związku z tymi założeniami odbywały się spotkania Prezydium Komitetu[8] z Wojewodami Jerzym Sobeckim i Marianem Chudzikiem, Wiceprezydentami Marią Kanior i Jerzym Głowackim, Dyrektorem Wydziału Urzędu Wojewódzkiego Jerzym Gozdkiem, Kuratorem Okręgu Szkolnego Franciszkiem Szczutowskim, Inspektorami Wydziału Oświaty, Dyrektorem Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej czy Kierownikiem Wydziału Gospodarki Komunalnej Urzędu Miasta Tarnowa jak też z Konserwatorem Wojewódzkim inż. Olgierdem Wójcikiem. Wspólnie starano się mimo często różnicy zdań wypracować najlepsze rozwiązania dla ratowania zabytków na Starym Cmentarzu w Tarnowie. Sprawozdanie podkreśla „gospodarską rękę” Pani Janiny Dygdoń po objęciu przez Nią stanowiska Kierownika Usług Pogrzebowych.
Wymienię teraz zawarte w sprawozdaniu dokonania Społecznego Komitetu w okresie dziewięciu lat.
1. Opracowanie studium historyczno – konserwatorskiego Starego Cmentarza / tekst historyczny, opracowanie graficzne, ilustracje graficzne/.
2. Inwentaryzacja zabytkowych grobowców 1110 sztuk / kartoteki/
3. Opracowanie planu inwentaryzacji cmentarza.
4. Sporządzenie inwentaryzacji uszkodzonych użytkowych grobowców w ilości 100.
5. Dokonanie wycinki i konserwacji drzewostanu.
6. Wykonanie ogrodzenia siatkowego od strony Wątoku.
7. Przez wyburzenie starego zniszczonego muru cmentarnego wykonano nowy od strony Tuchowskiej.
8. Wykonano w czynie społecznym dokumentację i zrealizowano pierwszy etap elektryfikacji głównej alei / młodzież oraz nauczyciele z Zespołu Szkół Mechaniczno – Elektrycznych/[9].
9 Dokonano remontu 27 zabytkowych grobowców[10].
10. Wykonano 78 remontów uszkodzonych użytkowych grobowców.
11. Wykonano remont kaplicy świętego Józefa / Radzikowskich/.
12. Wykonano remont kaplicy książąt Sanguszków.
13. Dokonano renowacji Pomnika Powstańców z 1863 roku.
14. Wykonano renowację Pomnika Poległych Robotników.
15. W trakcie końcowego remontu jest kaplica Polityńskich.
W sprawozdaniu czytamy: „ Za popularyzację Starego Cmentarza należą się słowa uznania oraz podziękowania przewodniczącemu zespołu historycznego dr Stanisławowi Potępie, wiceprzewodniczącemu mgr Antoniemu Sypkowi i Markowi Truszowi, którzy doprowadzili do wydania przez Stanisława Potępę książki „ Cmentarz Stary w Tarnowie” oraz do zbiorowego wydawnictwa „Przewodnik po Starym Cmentarzu”[11].
Warto nadmienić co podkreślają autorzy sprawozdania, że do popularyzacji Starego Cmentarza w tamtym czasie przyczynił się tygodnik TEMI. Artykuły pisali: Stanisław Potępa, Antoni Sypek i Ryszard Lis[12].
Społeczny Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem zorganizował wspólnie z Towarzystwem Przyjaciół Ziemi Tarnowskiej dwa spotkania z mieszkańcami Tarnowa, których celem było zapoznanie z historią Starego Cmentarza i działalnością Społecznego Komitetu Opieki nad starym Cmentarzem[13].
Z lektury sprawozdania wynika współpraca Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem z Komendą Miejską ZHP, która w rocznice Powstania Styczniowego organizowała pod Pomnikiem Powstańców uroczyste apele.
Ciekawym przedsięwzięciem godnym kontynuacji było zainteresowanie młodzieży naszym Zabytkowym Cmentarzem. Przewodniczący Komitetu Jan Preiss z upoważnienia Społecznego Komitetu / co podkreśla sprawozdanie/ przeprowadził rozmowę z Kuratorem Oświaty w Tarnowie i uzyskał zezwolenie na udział młodzieży szkół ponadpodstawowych by mogli pracować na Starym Cmentarzu[14].
Przytoczę trzy punkty odnoszące się do tej inicjatywy:
1. Przeprowadzono rozmowy z dyrektorami szkół ponadpodstawowych oraz z historykami z tych szkół.
2. Zorganizowano spotkanie w Towarzystwie Przyjaciół Ziemi Tarnowskiej nauczycieli historii z członkami prezydium Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem.
3. Przydzielono szkołom opiekę nad poszczególnymi kwaterami, wskazano kierunki działania / zbieranie dokumentów dotyczących zasłużonych ludzi, przekazywanie pamiątek rodzinnych do muzeum względnie archiwum, opieka nad zabytkowymi grobowcami, powołanie szkolnych, młodzieżowych Zespołów Opieki nad Starym Cmentarzem pod kierunkiem nauczycieli/.
Za ten zakres działalności w Społecznym Komitecie Opieki nad Starym Cmentarzem odpowiedzialni byli mgr M. Haraszkiewicz i mgr Józef Trędowicz. Jak wynika ze sprawozdania ta działalność „utknęła w martwym punkcie”[15].
Przejdę teraz do kwest. Na posiedzeniach Społecznego Komitetu Opieki nad starym Cmentarzem sugerowano zbiórkę środków pieniężnych na renowację zabytkowych nagrobków. Zaplanowano zbiórkę w dzień Wszystkich Świętych w 1989 roku. W to przedsięwzięcie zostały zaangażowane oprócz Społecznego Komitetu, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Tarnowskiej, i Wydział Kultury Urzędu Miasta. Z powodu przybycia na zebranie organizacyjne zaledwie dwóch osób zbiórka się nie odbyła.
W końcowej części sprawozdania pomimo kończenia pracy w ramach Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem przedstawiono propozycje prac, które należy wykonać niezwłocznie. Przytoczę je zgodnie z zapisem.
a/ dalszy remont nagrobków zabytkowych
b/ dalszy remont grobowców użytkowych
c/ uruchomienie dodatkowych miejsc poboru wody
d/ utwardzenie alejek/ żwirowanie/
e/ dalszy remont muru ogrodzeniowego
f/ realizacja drugiego etapu oświetleniowego
g/ zagospodarowanie zgodnie z planem
h/ budowa obiektu socjalnego dla pracowników cmentarza
i/ rozwinięcie zahamowanego kontaktu ze szkołami
j/ dalsza praca popularyzatorska Starego Cmentarza[16].
Przytoczyłem te końcowe punkty sprawozdania Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem z 1991 roku byśmy zdali sobie sprawę jak bardzo zmienił się Stary Cmentarz w Tarnowie od tamtego czasu dzięki ludziom, którym na sercu leżała i leży wartość historyczna tego obiektu.
Przejdę teraz do omówienia protokołu z zebrania kończącego działalność Społecznego Komitetu Opieki nad starym Cmentarzem w Tarnowie z dnia 11 grudnia 1991 roku. Jest on bardzo istotny bowiem oddaje klimat w jakim przyszło pracować Jego członkom i zarazem oddaje stosunek władz do zabytku jakim jest Stary Cmentarz w Tarnowie. Protokół wraz z uchwałą liczy cztery strony maszynopisu.
Jak wspomniałem listy obecności zaginęły. Wiadomym jest z analizy protokołu, że w dyskusji zamykającej działalność Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem wzięły udział następujące osoby: Jan Preiss, inż. Janusz Kiecka, mgr Józef Trędowicz, mgr Ryszard Hycnar oraz mgr Bogdana Drwal. Warto dodać, że zebranie odbyło się w Domu Studenta przy ulicy Nowy Świat w Tarnowie.
Porządek zebrania był następujący:
1. Zagajenie
2. Odczytanie sprawozdania
3. Dyskusja
4. Podjęcie uchwały
W trakcie dyskusji Jan Preiss Przewodniczący Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem podkreślił, że sprawozdanie, które omówiłem wyżej jest ramowe i obejmuje okres od 9 grudnia 1982 do 11 grudnia 1991. Jest to więc okres w którym działał Społeczny Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem. Na wstępie Jan Preiss powiedział: „Dzięki inspiracyjnej działalności Komitetu zostało zrealizowanych szereg poważnych przedsięwzięć przez Urząd Miasta i Urząd Wojewódzki oraz Zakład Energetyczny. Stary Cmentarz stał się przedmiotem społecznego zainteresowania jako obiekt którego pomniki wiążą się z historią naszego miasta i jego zasłużonych zmarłych mieszkańców”[17].
Inż. Janusz Kiecka stwierdził, że sprawozdanie odzwierciedla działalność Komitetu ale nie oddaje faktycznego zaangażowania jego członków. Podkreślił, że osobą inspirującą działalność Komitetu był Jan Preiss, „który w swojej działalności w sposób często dla władz i urzędów uciążliwy dążył do zahamowania postępującemu niszczeniu obiektów cmentarnych”[18].
Dalej Janusz Kiecka stwierdził, że została wyzwolona nie tylko urzędowa ale również społeczna inicjatywa i że dzięki środkom „wymuszonym przez Społeczny Komitet, które zdobywał Konserwator Wojewódzki, a przydzielał Urząd Wojewódzki”[19] można było prowadzić prace na Starym Cmentarzu w Tarnowie. Nawiązuje też do notatki służbowej spisanej w Urzędzie Miasta Tarnowa dnia 6 grudnia 1989 roku, która określa zadania do wykonania[20]. Janusz Kiecka podkreśla w dalszej części, że działalność Komitetu prowadzona była niezależnie od zmieniających się uwarunkowań i władz. Mówi o kontynuowaniu działalności pomimo społecznych przetasowań wskazując, że programy są sprecyzowane, a niektóre przedsięwzięcia niedokończone. Postuluje zwrócenie się do Prezydenta Miasta Tarnowa „by dzieło opieki nad Starym Cmentarzem było kontynuowane”[21]. Liczy też na realizację zobowiązań zawartych w notatce z dnia 6 grudnia 1989 roku. Na zakończenie zauważa, że efekty pracy Komitetu były osiągane w dużej mierze dzięki nieustępliwości Jana Preissa. Wyraża ubolewanie, że jego działalność pomimo zapewnień ze strony urzędników w odniesieniu do Starego Cmentarza nie przyniosła oczekiwanych efektów, a rozpoczęte działania nie są kontynuowane.
Józef Trędowicz jak przystało historykowi mówił, że głównym celem działalności Komitetu było rozbudzenie zainteresowania społecznego Starym Cmentarzem i że to niezaprzeczalnie się udało. Zainteresowanie młodzieży Szkół Licealnych historią Starego Cmentarza dzięki nauczycielom tam pracującym przyniosło pozytywne efekty. Podkreślił też znaczenie publikacji i opracowań dotyczących Starego Cmentarza w krzewieniu wiedzy na jego temat. Kategorycznie stwierdził: „ Nie ulega wątpliwości, że rozpoczęta przez Komitet działalność będzie kontynuowana, niezależnie od faktu, że aktualnie następuje rozwiązanie Społecznego Komitetu”[22].
Wypowiedzi Ryszarda Hycnara, Bogdany Drwal i Jana Preissa przytoczę cytując za stenogramem protokołu bowiem one moim zdaniem również oddają atmosferę w jakiej przyszło pracować Społecznemu Komitetowi Opieki nad Starym Cmentarzem i dają obraz w jakich okolicznościach doszło do jego rozwiązania.
Pan Ryszard Hycnar powiedział w trakcie zebrania na którym rozwiązano Społeczny Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem. „Wielka szkoda, że nowe władze naszego miasta nie przywiązują wagi i znaczenia dla działających od lat stowarzyszeń społecznych i kultywujących tradycje naszych przodków chroniąc od zapomnienia ich dokonania dla naszego miasta. Przykład ustosunkowania się do Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Tarnowskiej, domaganie się zamrożenia jego działalności z uwagi na brak aktywności, nota bene po uprzednim wyrugowaniu go z zajmowanych pomieszczeń, świadczy nie o czym innym jak o arogancji władzy do społecznie zaangażowanych obywateli związanych z miastem i jego tradycjami. Można powiedzieć, że fałszywie interpretowane zasady doktrynerskiego liberalizmu przeniesiono na stowarzyszenia społeczne, pozostawiając je samym sobie nie odczuwając potrzeby ich istnienia i współdziałania. Przykładem nie liczenia się z zaangażowanymi społecznie obywatelami także w naszym Komitecie Opieki nad Starym Cmentarzem było podjęcie decyzji przez Pana Prezydenta o zamknięciu możliwości sprzedaży nowych miejsc na Starym Cmentarzu bez chociażby grzecznościowego poinformowania o tym Społecznego Komitetu. Uważam, że dokonania Społecznego Komitetu są niezaprzeczalne. Podkreślić należy, że my pozostali członkowie Komitetu stanowiliśmy w zasadzie zespół, który akceptował działalność naszego Przewodniczącego, który najczęściej inicjował i finalizował podejmowane przez Społeczny komitet przedsięwzięcia. Wracaliśmy wiele razy do ukończenia budowy Pomnika Ofiar Faszyzmu przy ulicy Narutowicza. Kolejni Prezydenci gwarantowali ukończenie. Wykonano dokumentację, odlewy w brązie dziecka i zniczy, zaległy w piwnicach Urzędu. Miał być wykonany plac w otoczeniu - zawsze przy finalizacji pojawiały się przeszkody. Sprawa pozostaje otwarta”[23].
Pani Bogdana Drwal nawiązała do wypowiedzi Ryszarda Hycnara w sprawie nie realizowania przez kolejnych prezydentów miasta zobowiązań dotyczących wykończenia Pomnika Mauzoleum Ofiar Faszyzmu. Stwierdziła, że „Gotowy wykonany na koszt Urzędu Miasta odlew brązowy dziecka i brązowy odlew znicza zaległ w piwnicy Urzędu, a obecnie podobno znikł, został ukradziony. Także opracowane plany przez Biuro Projektów i opłacone przez Urząd Miejski dotyczące wyłożenia placu płytami nie mogą doczekać się realizacji. Uważa, że propozycja umieszczenia ziemi uświęconej krwią męczeńską oficerów i żołnierzy polskich pomordowanych w Katyniu, Ostaszkowie i innych miejscach kaźni stalinowskich – w urnie wieńczącej pomnik mogłyby być połączone z umieszczeniem odlewu dziecka i znicza po ich odzyskaniu”[24].
Jan Preiss zapewnił, że odlewy znajdują się w Urzędzie i że zajmie się tą sprawą.
Podsumowania działalności Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem dokonał Jan Preiss. Powiedział: „Należy podkreślić niezależnie od dokonań, że tylko część podejmowanych przez Społeczny Komitet inicjatyw została zrealizowana. Staraliśmy się o oświetlenie cmentarza. Dzięki Dyrekcji Zakładu Energetycznego w osobach Pana Dyrektora Malca i Wesołowskiego pierwszy etap zrealizowano, drugi etap czeka na realizację. Pilnych zadań do wykonania jest wiele, wymieniliśmy je w sprawozdaniu. Boleję, że tak duży wkład pracy społecznej w uaktywnienie młodzieży i włączenie jej do prac historycznych został w zasadzie zmarnowany[25]. Uważam także, że podkreślanie w dyskusji zasługi Pana Konserwatora Wojewódzkiego należy stanowczo stonować. Szereg spraw załatwił po wielu naciskach z naszej strony w ramach swoich obowiązków służbowych. Natomiast społecznie nie angażował się o czym świadczyła jego absencja na zebraniach Komitetu. Zostałem poinformowany, że Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, które powołało nasz Społeczny Komitet, przestało w zasadzie istnieć o czym zostało poinformowane Ministerstwo Kultury. Osobiście byłem na dwóch ostatnio zwołanych posiedzeniach Towarzystwa, ale na skutek dużej absencji zebrania nie odbyły się. Uważam, że o naszym zaprzestaniu działalności nie ma co informować Pana Prezydenta, który zamykając Cmentarz nie poinformował nawet o tym Społecznego Komitetu. Pragnę przypomnieć, że były Pan wiceprezydent Głowacki mimo wyraźnych otrzymanych zaleceń pana wicewojewody Sobeckiego nie podejmował działań, lecz wręcz wyrażał się o sprawach zabytkowego Starego Cmentarza jako o mało istotnych. Jestem za skierowaniem całej posiadanej dokumentacji do Archiwum Państwowego”[26] – dodał na zakończenie.
Ostatnie propozycje Jana Preissa odnośnie rozwiązania działalności Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem były następujące:
1. Z uwagi na zaprzestanie działalności Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Miasta Tarnowa w ramach którego działał Społeczny Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem postanowiono zakończyć społeczną działalność Komitetu.
2. Zobowiązać prezydium Komitetu do przekazania sprawozdania wraz z protokołem i uchwałą o zakończeniu działalności do Państwowego Archiwum w Tarnowie celem dołączenia do dokumentacji dotyczącej Starego Cmentarza.
3. Zawiadomić Pana Prezydenta Miasta Tarnowa o zakończeniu społecznej działalności Komitetu i zwrócenie uwagi na zobowiązania Urzędu Miasta do dalszej realizacji przedsięwzięć zawartych w notatce służbowej spisanej w Urzędzie Miasta w dniu 6 grudnia 1989 roku, która znajduje się w aktach Urzędu Miasta.
4. Prezydium powiadomi członków Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem o podjętej uchwale.
Uchwała została poddana pod głosowanie i jak wynika z protokołu została podjęta jednomyślnie.
Dnia 11 grudnia 1991 roku na mocy Uchwały[27] podjętej w Domu Studenta w Tarnowie na zebraniu sprawozdawczym Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem Komitet zakończył swoją działalność po dziewięciu latach pracy. Uchwałę podpisali: Przewodniczący Jan Preiss, Wiceprzewodniczący Janusz Kiecka i Sekretarz Ryszard Hycnar.
Pozostała do omówienia Notatka służbowa z dnia 6 grudnia 1989 roku ze spotkania zorganizowanego przez Wiceprezydenta Miasta Tarnowa Jerzego Głowackiego w sprawie omówienia realizacji zadań związanych z planem rewaloryzacji obiektów Zabytkowych na Starym Cmentarzu w Tarnowie przy ulicy Narutowicza. Notatka liczy cztery strony maszynopisu i należy pamiętać o odręcznej dodatkowej notatce napisanej przez Jana Preissa, którą omówię najpierw. Razem pięć stron.
Z odręcznie napisanej przez Przewodniczącego Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem Jana Preissa oddzielnej notatki wynika, że w spotkaniu w dniu 6 grudnia 1989 roku z ramienia Społecznego Komitetu udział wziął Jan Preiss, Antoni Sypek i Ryszard Hycnar. Spotkanie było pokłosiem konferencji, która odbyła się u Wicewojewody Jerzego Sobeckiego i brał w niej udział Wiceprezydent Jerzy Głowacki. Wicewojewoda zalecił Wiceprezydentowi zwołanie narady i opracowanie programu realizacji zadań na Starym Cmentarzu przy udziale Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem[28].
Protokolantką sporządzającą notatkę była Pani Krystyna Hrabczak – Bednarz z Wydziału Gospodarki Komunalnej Urzędu Miasta. Notatka sygnowana jest pieczęcią Urzędu Miasta na ostatniej stronie . Na ostatniej stronie znajduje się też adnotacja, że kopie rozesłano według rozdzielnika[29]. Na notatce w późniejszym czasie Jan Preiss pisał uwagi podpisując je. Odniosę się do nich.
Omówienie protokołu:
Pomimo zawiadomienia na spotkanie w dniu 6 grudnia 1989 roku nie przybył Wojewódzki Konserwator Zabytków i Dyrektor Wojewódzkiej Dyrekcji Dróg Miejskich.
W trakcie spotkania rozmawiano o poszczególnych zadaniach remontowych i renowacyjnych wynikających z planu opracowanego przez administratora Starego Cmentarza czyli Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej.
1. Kaplica Sanguszków.
Planowany remont bieżący polegający na wymianie pokrycia dachowego i rynien. Dowiadujemy się, że MPGK zmuszone jest oddać Kaplicę prawnemu właścicielowi czyli pełnomocnikowi księcia Sanguszki i dlatego należy zabezpieczyć inny obiekt z przeznaczeniem na dom przedpogrzebowy. Wyznaczona została na ten cel Kaplica świętego Józefa/ Radzikowskich/. Dopisek ręczny Jana Preissa: /Zrealizowano 1991/.
2. Kaplica Radzikowskich.
Przeprowadzenie niezbędnych prac remontowych zabezpieczających stan techniczny obiektu. Dopisek ręczny Jana Preissa /Zrealizowano/.
3. Kaplica Polityńskich.
Stan techniczny bardzo zły – zaawansowana dekapitalizacja obiektu. Doraźnie zabezpieczono przed wpływami atmosferycznymi poprzez prowizoryczne zadaszenie w postaci wiaty. MPGK złoży ofertę do rzemieślników na wykonanie remontu. Dopisek ręczny Jana Preissa / w końcowej realizacji/.
4. Budynek socjalny dla pracowników cmentarnych „dozorcówka”
Dokumentacja opracowana. Problematyczna wydaje się lokalizacja zatwierdzona przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków po lewej stronie muru ogrodzeniowego od strony ulicy Narutowicza. Na wniosek Antoniego Sypka przedstawiciela Zespołu Opieki nad Starym Cmentarzem MPGK ponownie ustali lokalizację z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Dopisek ręczny Jana Preissa / do realizacji/.
5. Oświetlenie II etap realizacji
Dokumentacja opracowana, szacunkowy koszt około 50 milionów złotych. MPGK rozezna możliwość realizacji prac etapami oraz sprawę wykorzystania młodzieży do prac w ramach czynu społecznego. Dopisek ręczny Jana Preissa / Lampy są młodzież gotowa – do realizacji/.
6. Punkty wodne – uruchomienie 2 nowych miejsc poboru wody.
MPGK rozezna w WPW i K sprawę budowy sieci i kosztu instalacji. Uruchomienie zlecenia uzależnione będzie od posiadanych środków finansowych. Dopisek ręczny Jana Preissa / do realizacji/.
7. Utwardzenie alejek – żwirowanie. Dopisek ręczny Jana Preissa / do realizacji.
8. Remont muru ogrodzeniowego
- od strony potoku Wątok
Wydział Gospodarki Komunalnej Urzędu Miasta zleci docelowe wykonanie remontu ogrodzenia siatkowego zabezpieczającego teren. Dopisek ręczny Jana Preissa / Wykonano 1990/.
MPGK rozezna techniczno – finansowe możliwości budowy muru oporowego zabezpieczającego teren cmentarza przed skutkami powodzi w połączeniu z zadaniem inwestycyjnym pod nazwą „regulacja potoku Wątok” / wstępna dokumentacja koncepcja, zakres rzeczowy, technologia koszty/. Dopisek ręczny Jana Preissa / do realizacji/.
-od strony wiaduktu
Bardzo zły stan techniczny – postępujące zagrożenie dla ruchu pieszego.
Wydział Gospodarki komunalnej Urzędu Miasta skieruje do WDDM sprawę koncepcji rozwiązania w zakresie zabezpieczenia ruchu kołowego i pieszego. Dopisek ręczny Jana Preissa / Wykonano 1991/.
- od strony ulicy Tuchowskiej
Wydział Gospodarki Komunalnej Urzędu Miasta w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków zleci opracowanie dokumentacji na remont muru ogrodzeniowego terenu cmentarza. Dopisek ręczny Jana Preissa / do realizacji/.
9. Rekonstrukcja grobów zabytkowych
Wydział Gospodarki Komunalnej w porozumieniu z pełniącym obowiązki Powiatowym Konserwatorem Zabytków oddział Tarnów wyegzekwuje zwrot elementów żeliwnych od wykonawcy i do końca I kwartału 1990 roku zleci wykonanie remontu nagrobków zabytkowych w zakresie części żeliwnych. Dopisek ręczny Jana Preissa/ w realizacji/.
10. Poprawa stanu technicznego grobowców użytkowych
Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej - do końca I kwartału 1990 roku należy przesłać do właścicieli grobowców, które kwalifikują się do remontu, zalecenie w sprawie ich przeprowadzenia / formę pisma opracować zgodnie z obowiązującymi przepisami/. Dopisek ręczny Jana Preissa / W realizacji 100 grobów/.
Uzgodniono w trakcie spotkania, że do najbardziej pilnych zadań należą:
Remont kaplicy Radzikowskich
Remont kaplicy Polityńskich
Remont muru ogrodzeniowego
Zakończenie remontu grobowców zabytkowych
Stwierdzono, że na pogarszanie się stanu technicznego muru cmentarnego szkodliwy wpływ mają oprócz upływu czasu ocenianego na 50% ruch kołowy 30% oraz ruch kolejowy 20%. W związku z tym postanowiono zwrócić się pisemnie do Wydziału Dyrekcji Dróg Miejskich i Dyrekcji DOKP z propozycją partycypacji w kosztach związanych z remontem ogrodzenia.
Ponieważ w spotkaniu brał udział Naczelnik Oddziału Budownictwa PKP w Rzeszowie uzyskano akceptację do wniosku w sprawie udziału PKP w kosztach remontu. Zwrócono się również o pomoc finansową do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Kolejne spotkanie zaplanowano na II połowę stycznia 1990 roku. Na temat tego spotkania nie ma informacji w dokumentach do których udało mi się dotrzeć.
Warto dodać, że w Encyklopedii Tarnowa nie ma informacji o Tarnowskim Towarzystwie Opieki nad Zabytkami, a przy omawianiu Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem Agnieszka Kurnik napisała: „ Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie, organizacja społeczna powstała w 1982 roku z inicjatywy m. in. Jana Preissa, Witolda Gryla, Wiesława Kozioła, Andrzeja Niedojadło, Stanisława Potępy, Antoniego Sypka. Początkowo działał nieformalnie, jego zadaniem miało być inspirowanie władz miejskich do ratowania zabytkowych nagrobków. W 1991 roku uległ samorozwiązaniu”[30].
Jak widać są nieścisłości z tym co napisała Agnieszka Kurnik, a sprawozdaniem sporządzonym przez Zarząd Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie. Ze sprawozdania wynika jednoznacznie, że Społeczny Komitet od początku działał formalnie w strukturach Tarnowskiego Komitetu Opieki nad Zabytkami i nie pojawia się w sprawozdaniach nazwisko Andrzej Niedojadło jako jednego z inicjatorów powołania Społecznego Komitetu. Być może pojawi się nazwisko Andrzeja Niedojadły, kiedy uda się dotrzeć do list obecności Społecznego Komitetu nad Starym Cmentarzem.
Wrócę teraz do artykułów które udało mi się odnaleźć w zbiorach archiwum TEMI w Tarnowie. Mam nadzieję, że jest ich więcej ale to wymaga czasu.
Pierwszy z 10 marca 1984 roku pióra Mariana Madeja. Autor pisze o spotkaniu członków Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem, które odbyło się w klubie Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Tarnowskiej z nauczycielami historii tarnowskich szkół średnich. Cytuję za autorem: „Podczas spotkania przedyskutowano problemy związane z ocaleniem od zapomnienia zasłużonych dla Tarnowa ludzi, którzy spoczywają na Starym Cmentarzu. Tego trudnego zadania podjęli się tarnowscy nauczyciele historii. Razem z uczniami, członkami prowadzonych przez siebie kół historycznych dokonają oni badań poszczególnych kwater cmentarza w celu sporządzenia spisu pochowanych tam zasłużonych obywateli miasta. Następnie w oparciu o materiały archiwalne pamiątki rodzinne oraz rozmowy z żyjącymi członkami rodzin zbiorą możliwie najwięcej wiadomości o tych ludziach. Powstaną z tego sylwetki wybitnych tarnowian, które posłużą do opracowania kolejnych tomów monografii Starego Cmentarza w Tarnowie. Pierwszy tom takiej monografii pisze już zespół historyków pod kierunkiem Stanisława Potępy. Będzie to więc piękna i cenna praca nauczycieli oraz młodzieży na rzecz odtworzenia historii swojego miasta. Praca ta potrwa dwa lata. Ustalono również, iż poszczególne szkoły wezmą na stałe pod opiekę przydzielone im cmentarne kwatery. Dbać tam będą o porządek i czystość, przeciwdziałać dalszej dewastacji”[31].
Dalej autor mówi o podjętych pracach konserwatorskich, pisze że 20 grobowców remontowanych będzie ze środków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i że Komitet dąży do zainteresowania sprawą Cmentarza tarnowskich rzemieślników i szkoły zawodowe. W projekcie jest także powołanie brygady kamieniarskiej i zmuszenie właścicieli zaniedbanych grobowców do ich odnowienia. Jest także mowa o konserwacji ogrodzenia cmentarza. Autor we wstępie cytuje słowa członka Społecznego Komitetu Stanisława Potępy „ratunek musi przyjść zaraz, jeśli chcemy, aby to wszystko, co jeszcze jest do uratowania, ochronić i zachować dla przyszłych pokoleń”. Te słowa są nadal aktualne pomimo upływu czasu.
Drugi artykuł dotyczący działalności Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem nosi datę 29 października 1989 roku i również ukazał się na łamach TEMI. Autor (J) w swoim artykule „Pięknieje Stary Cmentarz” pisze: „Zabytkowy tarnowski Stary Cmentarz – pięknieje. Jest to efekt społecznej działalności członków Zespołu Opieki nad Starym Cmentarzem, funkcjonującego przy tarnowskim Towarzystwie Opieki nad Zabytkami. Zespołowi przewodniczy Jan Preiss”.
Z artykułu dowiadujemy się, że z inicjatywy Komitetu przeprowadzono inwentaryzację cmentarza. Wycięto też drzewa i krzewy, które powodowały niszczenie starych grobowców. Wyremontowano 27 zabytkowych grobowców co pokrywa się z przedstawionym wyżej sprawozdaniem. Artykuł mówi o braku pieniędzy na przeprowadzenie remontu muru cmentarza jak i o planowanej w 1989 roku kweście / do kwesty tej nie doszło o czym była mowa /.
Istotnym elementem artykułu jest opis wykonania I etapu oświetlenia. Nowe oświetlenie zaczęło działać na Starym Cmentarzu w dniu Święta Zmarłych w 1989 roku co wynika z artykułu. Zostało ono w całości wykonane dzięki społecznemu wysiłkowi. Inicjatorem przedsięwzięcia był nauczyciel Zespołu Szkół Elektryczno – Mechanicznych w Tarnowie Edward Choma. Dokumentację elektryfikacji cmentarza oraz prace elektryfikacyjne wykonali w ramach pracy dyplomowej uczniowie wspomnianego Zespołu Szkół, a konkretnie Wieczorowego Technikum Elektrycznego. Wyróżnili się w tej pracy J. Kapustka, P. Marciński, i J. Mitkow. Nadzór nad pracami sprawował nauczyciel zawodu J. Ciochoń, a inspektorem nadzoru był inż. Anatol Wesołowski. Nie obyło się bez pomocy ze strony dyrektorów Zakładu Energetycznego T. Malca i Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki komunalnej J. Sitki. Wykonano w ten sposób oświetlenie głównej alei cmentarza. Na oświetlenie alei bocznych zabrakło kabli[32]. Warto po latach wspomnieć o tych, którzy wtedy odpowiedzieli na apel Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem by ratować zabytkową nekropolię.
Wydaje mi się być może mylnie, że jest to pierwsze /niedoskonałe z czego zdaję sobie sprawę/ opracowanie dotyczące działalności Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie. Udało mi się dotrzeć do sprawozdań końcowych działalności Komitetu i w sposób możliwie wiarygodny poddałem je analizie bez wniosków. Podjąłem też pewne kroki w celu uzyskania innych materiałów. Mam też zamiar przeprowadzić rozmowy z żyjącymi członkami tamtego komitetu. Wielu odeszło na wieczną kwestę. Spodziewam się ciekawych wiarygodnych informacji. Niezbędne wydaje się również opracowanie artykułów prasowych z tamtego okresu ale to wymaga czasu. Być może ktoś z Państwa posiada jakieś informacje bądź materiały dotyczące działalności Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie działającym w latach 1982 – 1991. Będę wdzięczny za każdą informację. Adres do korespondencji znajdziecie Państwo na stronie internetowej Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie.
Szukając materiałów dotyczących działalności Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie napotkałem na trudności. Nie miałem pojęcia, że Komitet działał w strukturach Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w Tarnowie. Nikt o tym przynajmniej mnie nie wspominał. Nigdzie też nie mogłem znaleźć jakiegokolwiek opracowania na ten temat. Wiadomym mi było, że działający obecnie Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie jest kontynuatorem tamtego Komitetu którego prezesem był Jan Preiss. Z Jasiem byliśmy po imieniu i było dla mnie wielkim zaszczytem, że mogłem z nim kwestować już w nowym Komitecie. Na temat Jego tamtej działalności nigdy z Nim nie rozmawiałem. Nie rozmawiałem też z Józkiem Trędowiczem z którym się przyjaźniłem i przegadaliśmy wiele czasu. Zajmowaliśmy się innym rodzajem działalności społecznej. Stwierdziłem, że w archiwum znajdę materiały. Dyrektor Tarnowskiego Archiwum Maciej Dudek początkowo twierdził, że materiałów dotyczących Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem nie ma w zbiorach, ale dociekliwość archiwisty nie dawała mu spokoju. Ja tymczasem postanowiłem „pogrzebać” w archiwalnych egzemplarzach TEMI. Znalazłem dwa artykuły. W jednym z nich z 1989 roku autor napisał że Społeczny Komitet funkcjonuje przy Tarnowskim Towarzystwie Opieki nad Zabytkami. Zadzwoniłem do Maćka chcąc się pochwalić swoim odkryciem, a on mi mówi przyjedź mam dla ciebie to czego szukasz. Odnalazł materiały które przedstawiłem wyżej w dokumentach dotyczących działalności nieistniejącego już Tarnowskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Chcę mu za to serdecznie podziękować.
dr hab. Tadeusz Mędzelowski prof. WSB - NLU
Przypisy:
[1]. Pismo przewodnie Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie z dnia 18 grudnia 1991 roku do Państwowego Archiwum w Tarnowie, w: Zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie Oddział w Tarnowie, Sygnatura V 8, s. 1.
[2]. Listy obecności prawdopodobnie nie dotarły do Archiwum w Tarnowie. Na piśmie przewodnim skierowanym do Państwowego Archiwum w Tarnowie przez Społeczny Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie z dnia 18 grudnia 1991 roku jest adnotacja długopisem w lewym dolnym rogu „zał – 1 -13”. Wraz z odręczną notatką napisaną przez Jana Preissa dotyczącą udziału w spotkaniu 6 grudnia 1989 roku daje razem 14 stron. Tyle otrzymałem w archiwum. Notatka i umieszczony na niej numer 26 sugerują, że została ona wyjęta z innych dokumentów. Muszą zatem gdzieś być jeszcze jakieś dokumenty dotyczące działalności Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem.
[3]. Nie są znane powody odmowy pracy w Komitecie W. Gryla, B. Wiatra, Księdza Szczebaka i T. Wendy o czym mowa w sprawozdaniu, s. 2.
[4]. Ze sprawozdania nie wynika w jakim okresie dokonano tych zmian.
[5]. Sprawozdanie z prac Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie za okres od 9 grudnia 1982 do grudnia 1991 w Zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie Oddział w Tarnowie, Sygnatura V 8, s. 2.
[6]. Dotychczas nie udało mi się natrafić na ten dokument. Mam nadzieję na odnalezienie oryginału bądź kopii.
[7]. Sprawozdanie z prac Społecznego Komitetu…, jw., s. 2.
[8]. Sprawozdanie nie precyzuje ile i kiedy. Mówi o kilkunastu.
[9]. Na ten temat w dalszej części bowiem dotarłem do artykułu opublikowanego na łamach TEMI dotyczącego tego przedsięwzięcia.
[10]. Por. Pięknieje Stary Cmentarz, TEMI 29 października 1989, s. 2.
[11]. Sprawozdanie z prac Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie za okres od 9 grudnia 1982 do grudnia 1991 w Zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie Oddział w Tarnowie, Sygnatura V 8, s. 4.
[12]. Mam nadzieję, że uda się usystematyzować i zebrać w jedną całość te artykuły.
[13]. Sprawozdanie nie mówi o terminach spotkań.
[14]. Na ten temat w dalszej części bowiem dotarłem do artykułu w tygodniku TEMI dotyczącego tego zagadnienia.
[15]. Sprawozdanie z prac Społecznego Komitetu…, jw., s. 4.
[16]. Ibidem, s. 5.
[17]. Protokół z zebrania sprawozdawczego Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie, które odbyło się w dniu 11 grudnia 1991 roku. Oryginał dokumentu w: Zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie Oddział w Tarnowie, Sygnatura V 8, s. 6.
[18]. Ibidem, s. 6.
[19]. Ibidem.
[20]. Notatkę omówię w dalszej części opracowania.
[21]. Protokół z zebrania…, jw., s. 7.
[22]. Ibidem, s. 6.
[23]. Ibidem, s. 7.
[24]. Ibidem, s. 8.
[25]. Ibidem, Jan Preiss uważał, że Komisja w której pracowała Pani Haraszkiewicz nie zrealizowała podjętych przedsięwzięć historycznych w ramach pracy z młodzieżą, a przygotowany materiał historyczny został zagubiony. Tym samym zostały zmarnowane zdaniem Jana Preissa „inicjatywy”.
[26]. Ibidem, s. 7 – 8.
[27]. Uchwała podjęta w Domu Studenta w w dniu 11 grudnia1991 roku na zebraniu sprawozdawczym Społecznego Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem Komitet zakończył swoją działalność p dziewięciu latach pracy, Oryginał dokumentu w: Zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie Oddział w Tarnowie sygnatura V 8, s. 9.
[28]. Odręczna notatka sporządzona przez Jana Preissa w: Zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie Oddział w Tarnowie sygnatura V 8.
[29]. Nie wiadomo gdzie jeszcze rozesłano kopie. Jest tylko informacja „Kopie rozesłano według rozdzielnika”.
[30]. A. Kurnik, Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem w Tarnowie, w: Encyklopedia Tarnowa, Tarnów 2010, s. 208.
[31]. M. Madej, Ratunek dla Starego Cmentarza, TEMI, 10 marca 1984, s. 7.
[32]. Pięknieje Stary cmentarz, ( J) TEMI, 29 października 1989, s. 2.